Ξεδίπλωσαν τα μυστικά των χρωμάτων

Πανάρχαιες μεθόδους βαφής, κυρίως του μεταξιού,έφερε στο φως η διετής έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη Μονή Σίμωνος Πέτρας στο Αγ. Ορος. Μεταξύ άλλων, ανακαλύφθηκαν αρκετά φυτά που έδιναν κόκκινη χρωστική, αλλά και η παραγωγή χρώματος από... έντομo.

Ηπιες επεμβάσεις καθαρισμού έγιναν στα κειμήλια, όπως στον επισκοπικό σάκο του 19ου αιώνα.

Κατά κύριο λόγο μελετήθηκαν άμφια και υφάσματα για διακοσμητική χρήση και με τη φυσικοχημική ανάλυση «αποκαλύφθηκαν» τα μυστικά της βαφής και της ύφανσής τους.

Οι φυτικές βαφές που χρησιμοποιούνταν επί αιώνες στα υφάσματα έδιναν σταθερά χρώματα με αντοχή στον χρόνο

Το πρόγραμμα «Byz-Tex-Athos, μεταβυζαντινά υφάσματα από το Μοναστήρι της Σίμωνος Πέτρας: Χρωστικές ουσίες και προληπτική συντήρηση» υλοποιήθηκε από το Διαγνωστικό Κέντρο Εργων Τέχνης του Ιδρύματος «Ορμύλια» της Χαλκιδικής και χρηματοδοτήθηκε από το αμερικανικό ίδρυμα Γκετί.

«Τα περισσότερα κειμήλια αυτού του είδους έχουν μελετηθεί κατά κύριο λόγο από ιστορικούς και αρχαιολόγους, ωστόσο οι χημικές αναλύσεις είναι ελάχιστες», δηλώνει ο υπεύθυνος του προγράμματος κ. Ιωάννης Καραπαναγιώτης, ο οποίος είναι χημικός μηχανικός, επίκουρος καθηγητής στην Ανώτατη Εκκλησιαστική   Ακαδημία Θεσσαλονίκης.

Η μελέτη έγινε σε 36 αντικείμενα της μεταβυζαντινής εποχής, τα οποία ήταν φτιαγμένα κυρίως από
μετάξι, και υπήρξε αποκαλυπτική για τις φυσικές χρωστικές που χρησιμοποιούνταν επί αιώνες.

Το κόκκινο χρώμα, το οποίο θεωρήθηκε στο παρελθόν ταυτόσημο με την πολυτέλεια και τον πλούτο, δεν παραγόταν μόνο από την πορφύρα που έβγαινε από την επεξεργασία των οστράκων, η οποία μάλιστα ήταν και πολύ ακριβή, αλλά και από την επεξεργασία της ρίζας, του φυλλώματος ή του κορμού φυτών. Με ακόμη πιο εντυπωσιακό και περίπλοκο τρόπο γινόταν η παραγωγή χρώματος από το... έντομο κογχινίλη.

Κόκκινο χρώμα δίνουν το αιματόξυλο, το κοκκινόξυλο και το ριζάρι. Το ριζάρι καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στην περιοχή της Θεσσαλίας και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα ως φυτική βαφή. Ολα αυτά τα φυτά δίνουν χρώμα με σταθερότητα και αντοχή στον χρόνο.

Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι τα Αμπελάκια διέθεταν το 1778 τον πρώτο συνεταιρισμό παραγωγής και βαφής υφασμάτων και αριθμούσε 6.000 μέλη.

Η έρευνα κατέδειξε ότι η βαφή από κοκκινόξυλο είχε χρησιμοποιηθεί περισσότερο από άλλες στα αντικείμενα που εξετάστηκαν, προφανώς επειδή ήταν πιο οικονομική.

Μεταφορά τεχνογνωσίαςΤο χρυσόξυλο είναι κίτρινη χρωστική και, όπως σημειώνει ο κ. Καραπαναγιώτης, έχει χρησιμοποιηθεί σε εκκλησιαστικά άμφια στην Ιταλία τον 11ο μ.Χ. αιώνα, αλλά και στα υφάσματα που μελετήθηκαν και χρονολογούνται από το 16ο έως την αρχή του 20ού μ.Χ.

«Αυτό είναι ένα ενδιαφέρον ιστορικό στοιχείο, γιατί δείχνει ότι υπήρχε επικοινωνία μεταξύ των εκκλησιών και η τεχνογνωσία μεταφέρθηκε», αναφέρει ο κ. Καραπαναγιώτης.

Οι βαφές μπορούν να βοηθήσουν και στη χρονολόγηση των αντικειμένων: «Κάποιες χρωστικές έγιναν γνωστές μετά την ανακάλυψη της Αμερικής και αυτό τεκμηριώνει τον μεταβυζαντνό χαρακτήρα των υφασμάτων», σημειώνει ο καθηγητής.

Τα χρώματα ανέβαζαν και την αξία των υφασμάτων, καθώς απαιτούσαν ιδιαίτερες διαδικασίες. Από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε η χρήση συνθετικών χρωστικών και έτσι μειώθηκε το κόστος.

Στα κειμήλια
Προληπτική συντήρηση με ήπιες επεμβάσεις

Το επόμενο στάδιο με το οποίο ασχολήθηκαν ο κ. Καραπαναγιώτης, ο κ. Χρήστος Καρύδης, που είναι ερευνητής στο Ιδρυμα «Ορμύλια», και η ερευνητική τους ομάδα ήταν η συντήρηση των κειμηλίων. «Κάναμε κυρίως προληπτική συντήρηση και ήπιες επεμβάσεις καθαρισμού. Χρησιμοποιήσαμε είτε κάποια ειδικά χημικά, είτε κάναμε ύγρανση του υφάσματος για να μαλακώσει, εφόσον είχε στεγνώσει από το πέρασμα των χρόνων. Γενικά δεν προχωρήσαμε σε επεμβατικές ενέργειες», εξηγεί ο κ. Καραπαναγιώτης.

Οπως προσθέτει, «ευελπιστούμε η έρευνα για τα υφάσματα που διατηρούνται στη Μονή Σίμωνος Πέτρας να αποτελέσει την αρχή για μια ευρύτερη μελέτη όλων των παρόμοιων κειμηλίων που υπάρχουν στα μοναστήρια του Αγίου Ορους».

Τα φυτά

Rubia tinctorum (ριζάρι)Λέγεται και ερυθρόδανο το βαφικό ή ρούβια, είναι θάμνος και φύεται στη Ν. Ευρώπη και τη ΝΔ Ασία. Στην Ελλάδα καλλιεργήθηκε στη Θεσσαλία.

Cotinus coggygria (χρυσόξυλο)Τα φύλλα του είναι πράσινα και το φθινόπωρο, πριν πέσουν, αποκτούν βαθυκόκκινο χρώμα. Εχει κίτρινα άνθη.

Haematoxylon campechianum (αιματόξυλο)Αειθαλές φυτό, μπορεί να φτάσει και τα 15 μέτρα ύψος. Κάνει κίτρινα λουλούδια.

Caesalpinia echinata (κοκκινόξυλο)Λέγεται και brazilwood, γιατί απαντάται στη Βραζιλία. Το ξύλο του χρησιμοποιήθηκε για βαφές και δοξάρια βιολιών.

Dactylopius Coccus (κογχινίλη)Το χρώμα εξάγεται από το έντομο αυτό, το οποίο εντοπίστηκε στο Μεξικό. Δημιουργεί αποικίες σε παχύφυτα.

ΠΗΓΗ